Ở tuổi 90, GS.TS Mai Văn Quyền - Chủ tịch Hội đồng khoa học kỹ thuật Công ty CP Phân bón Bình Điền, vẫn đau đáu với dự án canh tác bền vững, giảm phát thải trên đồng ruộng. Dành cả đời nghiên cứu cây lúa và phân bón, ông được vinh danh là Nhà khoa học của nhà nông 2025.

GS.TS Mai Văn Quyền - Chủ tịch Hội đồng khoa học kỹ thuật Công ty CP Phân bón Bình Điền, là người lớn tuổi nhất trong số 32 nhà khoa học được Trung ương Hội Nông dân Việt Nam vinh danh là Nhà khoa học của nhà nông năm 2025. Thành tựu của ông gắn với nghiên cứu, phát triển các dòng sản phẩm phân bón Đầu Trâu, nhưng thực tế, còn nhiều hơn thế.

Dù tuổi cao nhưng ông vẫn nhớ như in và vanh vách kể từng sự kiện quan trọng của đời mình với chúng tôi. Đi qua hai cuộc kháng chiến, đến thời bình rồi bước vào kỷ nguyên mới của dân tộc, sự kiện nào của ông cũng gắn liền với cây lúa, với phân bón để giúp nông dân.

Chung tay vào con số 5 triệu tấn cho vựa lúa miền Bắc

“Tôi sinh ra vùng quê Quảng Trị nghèo khó, chiến tranh liên tục, nông dân như gia đình tôi thiếu tư liệu sản xuất, chỉ đi làm thuê, quanh năm ăn không đủ no, mặc không đủ ấm. Nạn đói 1945 ảnh hưởng còn nặng nề hơn. Chính những điều này đã thôi thúc tôi chọn học về nông nghiệp khi tốt nghiệp cấp 3. Lúc đó, nhà trường cũng khuyến khích Đoàn viên Thanh niên gương mẫu chọn nông nghiệp vì Nhà nước đang cần, để phục vụ cung cấp lương thực cho cả nước”, GS.TS Mai Văn Quyền bắt đầu cuộc trò chuyện với chúng tôi như thế.

Năm 1964, ông tốt nghiệp xuất sắc ở trường đại học và được phân công về Viện Khoa học Nông nghiệp có trụ sở tại Văn Điển, Hà Nội. Lúc đó, điều kiện nghiên cứu khoa học rất hạn chế, chiến tranh phá hoại của địch lại vô cùng ác liệt.

GS.TS Mai Văn Quyền bên cuốn kỷ yếu các Giáo sư được Nhà nước công nhận. Ảnh: Hồng Phúc

Hai đóng góp lớn của ông giai đoạn này là đã cùng tập thể các nhà nghiên cứu góp phần đẩy lùi bệnh vàng lụi trên lúa và biến phân lân thành phân đạm bằng bèo hoa dâu, đóng góp tích cực vào ngành sản xuất lương thực của khu vực Đồng bằng sông Hồng

Ông nhớ lại, thời điểm đó, bệnh vàng lụi chưa rõ nguyên nhân gây phá hoại nghiêm trọng các giống lúa, làm mất trắng năng suất trên diện rộng. Ông Quyền được phân công tìm nguyên nhân do sinh lý gây ra, còn các nhà khoa học khác của Viện phụ trách nghiên cứu về giống chống chịu, côn trùng gây hại cũng như môi trường không thân thiện.

Cuối cùng, ông và các nhà khoa học xác định bệnh vàng lụi là do virus. Môi giới truyền bệnh là rầy xanh đuôi đen, chích hút hết nhựa cây và truyền virus vào để phá hoại lúa. Cách khắc phục là diệt rầy và chọn giống kháng rầy. Đồng thời, cây lúa cần phải được sử dụng biện pháp liên hoàn là chế độ phân bón và quản lý nước tốt để có thể phát triển.

Nhưng lúc đó, nông dân không đủ phân bón, nhất là phân đạm. Sự thiếu thốn này ảnh hưởng lớn đến chất lượng và năng suất lúa.

GS.TS Mai Văn Quyền trong những lần đi thực địa nghiên cứu lúa, phân bón. Ảnh: TS Hoàng Kim

Ông và các nhà nghiên cứu lại xắn tay vào một nhiệm vụ được đánh giá rất quan trọng. Đó là biến phân lân thành phân đạm bằng cách nuôi bèo hoa dâu. Phương pháp này dùng phân lân sẵn có phối hợp cùng tro bếp để nuôi bèo hoa dâu, sau đó, dùng chính bèo hoa dâu vùi vào đất để thay phân, cung cấp đạm và các chất dinh dưỡng cần thiết cho ruộng vụ lúa xuân.

“Thời điểm đó, phương pháp canh tác này trở nên rất phổ biến tại miền Bắc. Năng suất lúa xuân tăng lên nhanh góp phần tăng sản lượng lúa miền Bắc. Đến thời điểm giải phóng miền Nam, sản lượng lúa miền Bắc được nâng lên từ 3,2 lên 5 triệu tấn, đóng góp rất lớn cho công cuộc cung cấp lương thực cho miền Nam”, GS.TS Mai Văn Quyền kể.

Nam tiến, đưa Đồng Tháp Mười hòa nhập vào vựa lúa miền Tây

Những năm đầu sau thống nhất, ngành nông nghiệp, lúa gạo Việt Nam có nhiệm vụ rất quan trọng trong việc cung cấp lương thực và đảm bảo an ninh lương thực quốc gia. Năm 1979, ông Quyền được giao nhiệm vụ mới, Nam tiến để xây dựng và phát triển cơ sở cho Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp khu vực miền Nam. Cuộc đời và hoạt động nghiên cứu về lúa, phân bón của ông cũng bước sang giai đoạn mới.

Ông nhớ lại giai đoạn này, Nhà nước có chủ trương nhanh chóng khai hoang phục hóa đất trồng lúa ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Việc triển khai tại các địa phương nói chung khá tốt nhưng khu vực Đồng Tháp Mười, Tứ Giác Long Xuyên, Tây sông Hậu lại hạn chế do bị phèn rất nặng.

Sau khi vào miền Nam, Giáo sư Mai Văn Quyền gắn liền với những cánh đồng lúa, nghiên cứu phân bón cho nông dân đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh: Báo Long An

Ông được Viện cử đi học tập, nghiên cứu tại Viện lúa Quốc tế (IRRI) ở Philippines để nghiên cứu cơ chế cây lúa bị phèn và biện pháp khắc phục. Khi nắm được phần lý luận, trở về Trung tâm nghiên cứu Đồng Tháp Mười, ông và các nhà nghiên cứu tìm ra bộ giải pháp liên hoàn là dùng giống kháng phèn, gieo sạ sớm khi lũ vừa rút, sử dụng phân lân liều cao, dùng nước ngọt rửa và ém phèn, xẻ rảnh xả phèn để khắc phục.

Từ đó kỹ thuật trồng lúa trên đất phèn được lan rộng ra các vùng, góp phần đưa năng suất và sản lượng lúa đồng bằng sông Cửu Long lên cao và rất ổn định.

Giáo sư ra đồng, lắng nghe nông dân

Năm 1996, ông Quyền được Nhà nước công nhận là Giáo sư ngành nông nghiệp. Năm 1999, GS.TS Mai Văn Quyền về hưu. Ông được Giám đốc Công ty CP Phân bón Bình Điền lúc đó là ông Lê Quốc Phong mời về làm Chủ tịch Hội đồng khoa học kỹ thuật của công ty.

Giai đoạn này, ông dành toàn bộ thời gian và tâm huyết để nghiên cứu, cải tiến, nâng cấp các loại phân bón mang thương hiệu Đầu Trâu của Bình Điền. 

Ông tiết lộ bí quyết lớn nhất của phân bón Đầu Trâu để luôn được nông dân ủng hộ chính là thành phần phải cân đối và đầy đủ theo từng loại đất, từng loại cây và theo từng vùng. Bằng nghiên cứu khoa học, các nhà nghiên cứu đã đưa vi lượng vào phân bón và liên tục cải tiến chất lượng hạt phân để nâng cao năng suất cho từng loại cây, đặc biệt là giá cả phải phù hợp.

GS.TS Mai Văn Quyền thường xuyên ra đồng, ông nói cánh đồng là "trường học" thực tiễn nhất với nông dân. Ảnh: Bình Điền

Người ta thường xuyên thấy GS.TS Mai Văn Quyền ra đồng cùng nông dân. Cánh đồng là nơi giáo sư chia sẻ kiến thức, kỹ thuật nông nghiệp và sử dụng phân bón thực tiễn với bà con nông dân. Cánh đồng cũng là nơi ông được lắng nghe ý kiến, mong mỏi của nông dân để liên tục có cải tiến hạt phân, theo hướng hiệu quả tốt nhất nhưng giá thành phải phù hợp nhất.

Và thế là một loạt các loại phân có bổ sung các chế phẩm tiết kiệm N như Agrotain, tiết kiệm lân như Avail và tiết kiệm tổng hợp các loại phân nói chung như vi lượng thông minh đã ra đời. Từ đó, phân Đầu Trâu ngày càng được ủng hộ, bà con phấn khởi sử dụng và Bộ Nông nghiệp và PTNT (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) chính thức công nhận các loại phân Đầu Trâu được sử dụng rộng rãi trong phong trào cánh đồng lớn, sản xuất theo tiêu chuẩn Nông nghiệp sạch, VietGAP, GlobalGAP.

Ở tuổi 90, GS.TS Mai Văn Quyền vẫn làm việc bên máy tính, cố vấn các loại phân bón xanh, bền vững, giảm thải carbon cho phân bón Đầu Trâu. Ảnh: Hồng Phúc

Hiện nay, theo định hướng mới của Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường về nông nghiệp xanh, GS.TS Mai Văn Quyền cùng Công ty Bình Điền, Hội đồng khoa học đang quan tâm nghiên cứu phân bón Đầu Trâu theo hướng xanh, bền vững, đặc biệt phải giữ ổn định hiệu quả phân bón trên cây trồng.

“Đi từ Bắc vào Nam và nhiều nước, tôi thấy nông dân ở đâu cũng rất thật thà, sẵn sàng cho những cuộc cải cách nông nghiệp nhưng bị bó buộc thiếu tiền bạc, kiến thức khoa học nên thường chọn phân bón giá rẻ, do đó dễ mua phải phân kém chất lượng. Hệ quả là tiền mất tật mang. Vì vậy, sứ mệnh của chúng tôi là liên tục cải tiến phân bón nhằm đem lại hiệu quả cao nhất nhưng lại tốn ít chi phí cho bà con”, GS.TS Mai Văn Quyền trăn trở.

Ở tuổi 90, GS.TS Mai Văn Quyền vẫn cần mẫn làm việc bên máy tính, cố vấn các loại phân bón xanh, bền vững, giảm thải carbon để giúp bà con, đưa ngành nông nghiệp cùng phát triển. Từng hướng dẫn khoảng 12 tiến sĩ cùng hàng chục thạc sĩ ngành nông nghiệp, nhiều học trò của ông giờ đây nối tiếp con đường của thầy, tận tụy với cây lúa, đồng ruộng.

Nói về cả cuộc đời cống hiến cho khoa học, với những đóng góp lớn cho ngành nông nghiệp, cây lúa và phân bón, GS.TS Mai Văn Quyền cho rằng những thành quả đó là sự chung tay của nhiều nhà khoa học và nhiều bên ủng hộ.

Ông cho rằng rất cần sự chung tay của nhà nước, nhà nông, nhà khoa học và nhà doanh nghiệp để các đóng góp khoa học thực sự có ý nghĩa, phục vụ cho ngành nông nghiệp Việt Nam ngày càng hiện đại và phát triển.

Hồng Phúc

Nguồn : https://danviet.vn/